‘Santa Fe Institute: Mindblowing!’

Mindblowing! Zo noemen deelnemers het effect van de Comenius’ Complexity Leadership Course te New Mexico. Vanuit hun verantwoordelijkheid verdiepen ze zich een week lang in de Complexity Science om zo een visie op de wereld van morgen te ontwikkelen. Modulecoördinator prof. dr. ir. Sander Bais organiseert de leergang voor de zesde keer. Sander Bais, emeritus hoogleraar Theoretische Fysica aan de UvA, is al jaren verbonden aan het SFI als externe professor. “Het is de kraamkamer van de Complexitiy Science,” legt hij uit, een vakgebied waarin vele succesvolle onderzoekers baanbrekend en grensverleggend onderzoek doen. Het instituut doet transdisciplinair onderzoek naar de fundamentele principes van complexe systemen, waarbij onderzoekers technieken en methoden uit verschillende vakgebieden integreren. Ze houden zich bezig met biologie, economie of sociale wetenschappen, maar dan verrijkt met kwantitatieve methoden zoals die in de wis- en natuurkunde en de informatica zijn ontwikkeld.

Bais vindt het fantastisch om elk jaar met een groep een week in Santa Fe te verblijven. De deelnemers zijn afkomstig uit totaal verschillende organisaties en sectoren. Allemaal houden ze zich bezig met complexe vraagstukken en dragen ze grote verantwoordelijkheid. Tijdens hun verblijf in Santa Fe praten ze uitgebreid met wetenschappers, denkers en auteurs en wonen ze lezingen en workshops bij. Bais: “We gaan op excursie naar het Los Alamos National Laboratory, de plek waar in het diepste geheim de eerst atoombom werd ontwikkeld. Een voorbeeld van hoe een groep mensen onder extreme druk in staat was tot grote innovatie.

Geldstroom als complex systeem

Dit jaar neemt de groep ook deel aan een tweedaags symposium van het SFI Business Network. Leden van dit netwerk zijn onder andere afkomstig van bedrijven als Intel, Ebay en Google. Bais: “Dit jaar is het thema de Complexity of Currency. Het gaat over het systeem van geldstromen. Als je naar de valutastromen wereldwijd kijkt, komen daar veel aspecten van complexity bij kijken. Overal stroomt geld

als een soort vloeistof die individuele keuzes van mensen koppelt aan de macroscopische wereld van het collectief. Razend interessant om de complexiteit van geldstromen te vergelijken met andere universele conversiesystemen, zoals energie of informatie.”

Ogen openen

Bais wil de deelnemers in Santa Fe hun ogen openen voor andere zienswijzen. “Het is niet zo dat je na die week al je problemen thuis of in je bedrijf kunt oplossen. Ik wil ze helpen een deur te openen naar een andere, bredere kijk op de wereld. Zoals Einstein dat al zei: problemen ontstaan doordat je in een te kleine ruimte denkt. Je hebt andere dimensies nodig om ze op te lossen. Dan pas kun je een probleem van alle kanten bekijken. Daar gaat het over bij Complexity Science en daar kun je als leidinggevende veel van leren.”

Evolutie

Door op een ander niveau naar de wereld te kijken is het mogelijk om het totale plaatje te zien, zegt Bais: “Als je diep graaft in een onderwerp, zie je verrassende overeenkomsten tussen systemen van bijvoorbeeld watermoleculen, geldstromen of mensen. Ze hebben allemaal dezelfde structuur. Individuen vormen een collectief en hebben een wisselwerking met elkaar en met het geheel. Als er sprake is van meer dan de som der delen, ontstaat emergentie. Zonder zich er bewust van te zijn maken wateratomen samen golven. Dat geldt ook voor individuen in een systeem, zoals de economie. Een kleine verstoring op een plek in het systeem kan leiden tot een cascade van almaar grotere problemen zodat uiteindelijk het hele systeem instort. Denk maar aan een defecte wissel nabij een groot station of een kleine stroomstoring in een elektriciteitsnet. Of heel actueel: een land dat bankroet dreigt te gaan.”

Rigide systemen werken niet meer

Hij constateert dat veel conventionele beschrijvingen niet meer werken. “In de economie is men bijvoorbeeld te lang uitgegaan van rigide modellen die uitgingen van weinig realistische aannames. Bijvoorbeeld dat het systeem in evenwicht is en dat de consument rationeel en perfect geïnformeerd is. Maar mensen zijn niet zo rationeel. Niet iedereen houdt zich aan de regels. Het gedrag van mensen leent zich niet voor zo’n rigide beschrijving. Het zijn vaak de nieuwsgierige mensen die het systeem op de spits drijven, bijvoorbeeld, omdat ze de mogelijkheden van internet onmiddellijk uitbuiten. Die zeggen: maar zo kan het toch ook? Als het systeem daarop niet is berekend, gaat het mis. Dat is niemands schuld, dat is zoals het gaat, dat is evolutie. Juist daarom moeten we meer toe naar andere beschrijvingen van dynamische systemen, die zich aan veranderingen aanpassen. Dan kom je in je modellen dichter bij de realiteit uit.”

Wetenschappelijk kompas

In een wereld die almaar complexer wordt en waar leiders niet in staat lijken grote problemen op te lossen, is de wetenschap het beste kompas, vindt Bais. “Dankzij de wetenschap zijn we ons er meer van bewust wat er werkelijk gebeurt. Bewustzijn is de weg naar de redelijkheid en de poort naar verantwoord en zinvol handelen.” Hij wijst op de manier waarop de moderne mens denkt over wat een mens is. “Dat is veranderd door wat we wetenschappelijk te weten zijn gekomen over wie we zijn, onze rol in de geschiedenis, de kosmos, de biologie. Wij weten dat we het product van evolutie zijn en dat heeft grote invloed op hoe wij nu denken en handelen. Daardoor kunnen we beter onze positie bepalen in het geheel en leren we wat onze mogelijkheden en onmogelijkheden zijn. En hetzelfde gaat op voor het klimaat.”

“Dankzij de wetenschap zijn we ons er meer van bewust wat er werkelijk gebeurt.”

Angst en educatie

Hij realiseert zich dat deze moderne manier van denken grote groepen in de wereld angst aanjaagt. “Er zijn inderdaad tegenkrachten. Mensen die bang zijn wat deze inzichten teweeg kunnen brengen. Naar mijn mening is educatie daarop het enige antwoord. Alleen door vrij onderwijs kun je de menselijke geest ontplooien en een einde maken aan de ongelijkheid op de wereld. Dat is een langdurig proces dat begint in het gezin. Het is belangrijk dat ouders hun kinderen helpen om hun talenten te ontdekken en ontplooien. Opvoeden betekent dat je kinderen leert trouw te blijven aan hun talenten. Je talent is namelijk altijd trouw aan jou. Je kunt alles kwijtraken in je leven, maar je talent blijft altijd bij je. Daar kun je altijd op terugvallen.”

Losse eindjes

Bais kijkt terug op een mooie wetenschappelijke carrière. Hij studeerde theoretische natuurkunde in Delft, promoveerde op het gebied van de theoretische elementaire deeltjesfysica aan de Universiteit van Californië en werkte daarna aan de universiteiten van Pennsylvania, Leuven, Utrecht en Leiden en aan het CERN in Geneve. Tegenwoordig brengt hij veel tijd
door in zijn huis in Zuid-Frankrijk waar hij kan werken aan populairwetenschappelijke boeken. “Als je een lange carrière achter de rug hebt, ontdek je dat er nog veel losse eindjes zijn. Ik heb de behoefte om die losse eindjes aan elkaar te knopen en dat doe ik nu vooral door mensen te ontmoeten en te schrijven. Dat kunnen gedichten zijn, maar ook boeken over de wetenschap. Zo ben ik nu bezig met een boek over kwantumtheorie.”

Meer weten over Complexity Science? Bekijk hier meer informatie over de Leergang Complexity and Leadership Course.