Wetenschapper en schrijver dr. Tinneke Beeckma over de begrippen autoriteit en autoritair

Tijdens de lustrumviering van Comenius verkenden de voormalig Vlaamse Denker des Vaderlands Tinneke Beeckman en de Nederlandse Denker des Vaderlands, Paul van Tongeren de betekenis van het begrip ‘nieuw leiderschap’.  Tinneke, die een groot kenner is van de humanist Machiavelli, auteur van de Discorsi en Il Principe, sloeg de brug tussen de wereld van de Renaissance en die van ons. Helder zette Tinneke uiteen wat het verschil is tussen autoriteit en autoritair. Aandacht had ze ook voor de vraag hoe de volgende generatie omgaat met deze begrippen. Voor veel jonge mensen is autoriteit immers niet meer vanzelfsprekend. Tinneke signaleert een soort ‘crisis’ tussen de generaties. Transmissie tussen hen is volgens de Vlaamse Denker noodzakelijk, opdat iedereen kan omgaan met de snel veranderende wereld.

‘Wie altijd succesvol wil zijn, moet mee kunnen veranderen met de tijd. Maar dat is buitengewoon moeilijk.’

Niccolò Machiavelli, Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio (1517)

Tekst Tinneke Beeckman:

Vraagt deze tijd om nieuw leiderschap, en wat betekent dat dan? In deze tekst schets ik drie aspecten van leiderschap vandaag de dag. Ten eerste is autoriteit een noodzakelijke voorwaarde, al ligt het begrip al een tijdje onder vuur. Autoriteit is daarbij belangrijk als schakel tussen generaties, en vooral de jongere generatie heeft vragen bij de positie van de oudere generaties. En autoriteit is het omgekeerde van een autoritaire houding – dat autoritaire maakt helaas ook opgang in de wereld.

Autoriteit is noodzakelijk
Elke vorm van leiderschap veronderstelt een positie van autoriteit. Je moet geloofwaardigheid hebben; anderen moeten geloven dat jij de persoon bent die kan leiden. Alleen is er sinds de moderniteit (sinds de Renaissance en de Verlichting) een crisis van de autoriteit, omdat ze geen vanzelfsprekende bron meer heeft. God is stilaan op de achtergrond verdwenen, en daarmee het geloof in een harmonische, eeuwigdurende orde. Tijdens de Renaissance tracht Machiavelli hierop precies een antwoord te vinden: hoe kan een leider nog legitiem zijn in een wereld die geen duidelijke regels meer heeft? Recenter: sinds mei ’68 heeft autoriteit helemaal een slechte reputatie; ze wordt (ten onrechte) gelijkgesteld aan macht over anderen. Autoriteit is echter niet hetzelfde als autoritair-zijn.

In de huidige crisis valt daarbij ook de generatiekloof op; jongere generaties lijken minder overtuigd dat de oudere generatie nog legitimiteit heeft (mede door het vraagstuk van de diversiteit). Tegelijk hebben jongeren – volgens onderzoek – toch een behoefte aan richting.

Om deze nieuwe situatie te begrijpen, ga ik te rade bij de Amerikaanse-Duits-Joodse filosofe Hannah Arendt. Volgens haar komt autoriteit van het Latijnse ‘augere’, doen groeien; je hebt autoriteit als je de mogelijkheid tot handelen van de ander doet toenemen. Elke mens heeft autoriteit nodig; elke mens is een nieuwkomer in de wereld, die moet ingeleid worden in de samenleving. Dankzij leerkrachten met autoriteit kunnen kinderen hun vermogens ontwikkelen, bijvoorbeeld. Of dankzij de arts met autoriteit kan de patiënt beter worden. Niet de leerkracht of de arts gaat erop vooruit, wel wie aan diens autoriteit onderworpen is. Autoriteit is niet hetzelfde als overtuiging en ook niet als dwang. Ze bevindt zich tussen de twee; ze is sterker dan een vrijblijvende overtuigingskracht tussen gelijken, maar minder sterk dan een (mogelijk gewelddadige) dwang tussen wie macht heeft, en wie niet.

Schakels tussen generaties en tussen oud en nieuw
Daarbij blijft elke oudere generatie relevant, omdat zij ervaring, kennis en inzicht heeft. Jongere generaties kunnen oudere generaties niet eenzijdig verwerpen. Want het is juist dankzij autoriteit dat de transmissie tussen generaties mogelijk is; ze is de schakel tussen verleden, heden en toekomst. Als leider moet je wel begrijpen wat nieuw is aan een snel veranderende wereld. Je moet verder kunnen onderscheiden wat je nog uit de kennis van het verleden kan overnemen. Dat is cruciaal, omdat belangrijke inzichten verloren gaan. En je staat open voor wat anderen (jongeren) kunnen bieden.

Het nieuwe zien en begrijpen is voor elke leider een grote uitdaging (dixit Machiavelli). Want elke mens heeft een temperament dat hij of zij niet zomaar aan veranderende tijden kan aanpassen. Elke nieuwe periode vraagt ook creativiteit. Dit heeft onverwachte effecten: wie zeer succesvol is, kan zich soms het minst goed aanpassen (want die heeft redenen om vast te houden aan wat tot dan toe lukte).

Welke aspecten zijn cruciaal in (nieuw) leiderschap?
Autoriteit vraagt generositeit en een zelfkritische houding (Volgt de ander? Geef ik het goede voorbeeld?). Dit verschilt van het autoritaire model, waar de leider erop gericht is zijn eigen positie te versterken. De verbindende werking van autoriteit berust op vertrouwen (van alle betrokkenen). Hier kan een controlerende drang een hindernis vormen.

Leiderschap wordt tegenwoordig makkelijk aan authenticiteit – je ware, innerlijke zelf is belangrijk – gekoppeld. Maar authenticiteit is evenmin bij Machiavelli als Arendt terug te vinden. Een persoonlijke reflectie over je eigen positie – wat wil ik echt?, wie ben ik echt? – kan helpen om keuzes te maken. Maar in de publieke ruimte passen waarden zoals oprechtheid of rechtlijnigheid beter; ze vatten voluit de relaties tot de anderen in de wereld. Je kan authenticiteit ook niet openlijk inzetten: als je je erop beroept om indruk te maken, dan ben je het al niet meer. Authenticiteit wordt makkelijk een pose, een verkoopspraatje. Authenticiteit garandeert ook geen integriteit.

Tot slot: de leider is geloofwaardig, als die de waarde doet toenemen. Dat wordt best niet herleid tot de materiële waarde, op korte termijn. Je moet waarde breder invullen: duurzamer, dus doorheen de tijd. Als je kan duidelijk maken dat dit je doel is, kan je iets bieden waar jongere generaties zich betrokken bij voelen; duurzaamheid op allerlei vlakken – sociaal, economisch, ecologisch, klimaat is voor hen heel erg belangrijk.

Dr. Tinneke Beeckman (1976) werkte jarenlang als academisch onderzoekster. Sinds tien jaar schrijft ze zelfstandig in Belgische en Nederlandse media over politiek en samenleving – ze is onder meer columniste in De Standaard. In 2020 verscheen haar jongste boek ‘Machiavelli’s ­lef. Levensfilosofie voor de vrije mens’. Beeckman ontdekte in Niccolò Machiavelli geen cynische machtsdenker, maar een inspirerende liefhebber van de vrijheid, wiens politieke inzichten erg actueel blijven. Eerder publiceerde ze ‘Door Spinoza’s lens’ (2012) over de relevantie van Spinoza’s denken. En in 2015 verscheen ‘Macht en onmacht’. Een verkenning van de hedendaagse aanslag op de Verlichting’ (De Bezige Bij). In dat werk analyseert Beeckman het postmoderne onbehagen van een wereld waarin streven naar waarachtigheid, democratie en vrijheid op de helling staan.

In het lustrumjaar verkenden wij de leiderschapsbouwstenen die wij daar samen met alumni, sprekers en moderatoren hebben opgetekend. Een van die bouwstenen over nieuw leiderschap is ‘next generation’. Vandaar dat Comenius haast heeft gemaakt met de ontwikkeling van een nieuw programma voor jonge hemelbestormers. Een pilot, een designcontext waarin het programma in samenwerking met ‘next genners’ kan groeien.

Lees ook het artikel van Paul van Tongeren liever ‘tuinman’ dan ‘technicus’

Eerder verscheen deze tekst als Lecture Spirituelle.

Verder praten over dit artikel? Neem contact op met Team Leiderschapsontwikkeling via 033 – 422 99 29 of mail naar info@comeniusleadership.nl.