Thuis in de tussenruimte

Over het concept van de ‘tussenruimte’ voert Eric Koenen een gloedvol pleidooi voor verbinding in een tijd van polarisatie. Scherpzinnig verkent hij de waarde van ruimtes waar ontmoeting en dialoog centraal kunnen staan. Hij beschrijft hoe deze plekken niet alleen fysieke, maar ook mentale en sociale vrijhavens zijn, waar tegenstellingen vruchtbaar kunnen samenkomen.

Zijn ervaringen, zowel professioneel als persoonlijk, bieden ons inzichten in het belang van nuance, geduld en wederzijdse openheid. Hij beschrijft hoe juist in deze tussenruimte in feite de mooiste mogelijkheden kunnen ontstaan; voor leren, begrip en echte verandering.

De koffiecorner, de fietsenstalling, het plantsoen, de gedachtegangen… Een volle zaal luistert ademloos naar de internationaal vermaarde, Nederlandse architect Herman Hertzberger. Daarna mag ik hem interviewen, deze negentigjarige, scherpe en eigenzinnige meester van de fysieke tussenruimte. Hij houdt in het door hem ontworpen Tivoli Vredenburg een vurig pleidooi voor koffiecorners en trappen. Koffiecorners zijn voor hem net zo belangrijk als de grote zaal. Daar wordt met elkaar gesproken over wat op het podium is getoond. Ook de speelplaats, de trappen in de school, de fietsenstalling, de gangen, …dat zijn de ontmoetingsplekken. Niet alleen in de klas wordt geleerd, ook op de pleinen, in de plantsoenen van de wijken. De vrijage tussen sociologie, pedagogiek en architectuur schept ruimtelijke condities voor samenleven, samen leren en ontmoetingen in het hart en de luwte van het leven. Ik denk terug aan een recent voorbeeld in Rotterdam. Waar de politie het niet voor elkaar kreeg om op een plein de overlast terug te brengen, lukte het de moeders met verschillende achtergronden wel. Zij wisselden elkaar elke avond af op de bankjes in het kleine parkje en gingen in gesprek met jongeren die zich in de ontmoeting lieten begrenzen.

De tussenruimte

Anders dan in een debat word je in dialoog met werkelijk andersdenkenden geconfronteerd met de waarde van je eigen opvattingen. Pas wanneer er een wederzijdse open uitnodiging ligt om elkaars ideeën te bevragen of uit te dagen is er een kans dat we samen wat verder komen. Een vrije denkruimte in het midden is een oud verlangen in vele filosofische stromingen en juist nu is de behoefte eraan groter dan ooit. Met de verontrusting over een aantal ontwikkelingen in de Westerse wereld wil ik uit de gepolariseerde politieke links-rechts-, zelfs midden- discussie blijven. De ontmoeting tussen de tegenstellingen is een kernbegrip in de democratie die juist kan bestaan bij gratie van dat verschil. Zonder vrije uitwisseling van ideeën staat een vorm van totalitarisme voor de deur. De claim te weten wat ‘het volk’ wil impliceert immers al een vorm van dictatuur; ‘het volk’ als alleenheerser, als ondeelbare entiteit. Maar ja, we moeten onszelf daar wel onverschrokken op de proef durven stellen. Wanneer een confrontatie van tegenstellingen niet in de tussenruimte plaatsvindt kan angst behoorlijk in de weg zitten, zeker wanneer die sterker wordt dan onze idealen. Het is zo menselijk, in het klein en in het groot; niet erkende angst wordt boosheid of steun aan hen die schreeuwen dat de grens is bereikt. Wanneer ik als RvC voorzitter van een woningcorporatie door de armste wijk van Nederland loop begrijp ik elke emotie, de angst, de boosheid, het stemgedrag.

De erkenning van grenzen is het voorkomen van muren

Ik voel me thuis in de tussenruimte omdat alles er mag zijn én omdat die begrensd is. Vrijheid zonder begrenzing verwordt tot leegte. Het gaat hier vooral om de vrijheid ruimte te maken. Ruimte in de tijd, ruimte in de veelheid van opvattingen, ruimte om te denken en om het denken te kunnen verbinden. Dat is al ingewikkeld genoeg. Erkenning van het verschil en morele grenzen mogen ook zijn in het middengebied. Le mur interdit le passage; la frontière le régule, schreef de Franse filosoof Jules Régis Debray, vrij te vertalen als de erkenning van grenzen is het voorkomen van muren. Er zijn zowel kansen als risico’s in de ruimte die ontstaat voor meerdere waarheden zei een goede vriendin, schrijfster en sociologe Christien Brinkgreve me. De relativering van waarheid, door deze te verbinden aan mensen en groepen met hun eigen belangen en visies, leidde tot iets verontrustends: tot een soort postmoderne onverschilligheid als ‘ieder zijn eigen waarheid’, waarbij de vraag van geldigheid van de inzichten en vooral van de gevolgen ervan te makkelijk van tafel wordt geveegd. Dat past niet in de tussenruimte, want daar voegt elk verhaal een stuk toe aan de grote puzzel van de werkelijkheid. Dat is iets anders dan een universele waarheid.

Der diskussion der mitte

Daar is wat te doen. Want, de discussie in het midden is verloren gegaan stelt de Duitse filosoof Rüdiger Safranski. Het weten behoeft geen onderzoek meer, het ‘gevoel’ is genoeg. Je bent vóór of tegen, dader of slachtoffer, held of schurk, ster of gecancelde. Talkshows koesteren deze harde tegenstellingen. Verkeren in de tussenruimte kost immers tijd. Daar heerst nuance en geen snelle stelligheid. Maar het verkoopt geen reclame en levert verdiepende-, maar zeker geen spannende televisie op. Social media filteren via de algoritmes en de tussenruimtes kalven af.

Koken in de tussenruimte

Ik ben niet meer jong genoeg om dingen zeker te weten. Het is ongemakkelijk gemakkelijk je mee te laten voeren in de snelle meningen over populisme, Trump, pijnlijke confrontaties in het Midden-Oosten of welke Nederlandse politicus dan ook. Wanneer ik een buurthuis bezoek in een wijk met tegenstellingen zie ik een andere wereld, zie ik mensen met verschillende nationaliteiten samen koken en lachen. De ‘common ground’ is veel groter dan we denken. In een schoolgebouw is een grote tussenruimte gemaakt waar kinderen met vele achtergronden tussen de middag samen eten en de leerkrachten met hart en ziel ruimte maken en begrenzen. De tussenruimte biedt een fysieke omlijsting van de ontmoeting. Als bestuurder liet ik me opleiden tot relatietherapeut. Niet voor de hand liggend, maar een gouden greep. De mogelijke oplossing van relatievraagstukken ligt veelal in de tussenruimte waar een herontmoeting kan plaatsvinden van wat ooit was maar verloren lijkt geraakt. Wat een boze strijd geworden is terwijl in de onderstromen de angst, de pijn en het verlangen geen taal meer hebben voor wat er werkelijk woedt. In de tussenruimte kan een verbinding ontstaan wanneer ieder die het betreedt toegankelijk, ontvankelijk en betrokken is. Andere zienswijzen omarmt, onderzoekt én het verschil verdraagt. Niet eenvoudig! In de tussenruimte heerst niet de haast van de voorbijgaande tijd; het vraagt om geduld, een geduld dat meer inhoudt dan simpelweg afwachten – het is een volharding in de tussenheid, een vastberadenheid om er te blijven tegen alle gepolariseerde krachten in.

Biografie

Eric Koenen studeerde sociale wetenschappen en economie in Nijmegen en Rotterdam en bedrijfskunde in de VS. Hij werkte bijna tien jaar als Lid van de Executive Board bij Cofely, een onderneming met ruim 8.000 medewerkers, waar hij verantwoordelijk was voor de specialistische bedrijven, marketing en innovatie. Daarnaast leidde hij een grote integrale organisatievernieuwing. Daarvoor vervulde hij diverse managementfuncties bij Koninklijke IBC, Price Waterhouse Coopers en Philips Electronics. In 2007 besluit hij na een lange periode te stoppen met lijnverantwoordelijkheid in één organisatie. Als oprichter van de Doorwerthgroep begeleidt hij sindsdien raden van bestuur en toezichthouders bij fusies, samenwerkingsvraagstukken en transitieprocessen. Eric is moderator van Comenius leergang Wijsheid in Leiderschap.

Lees meer over alle Comenius leergangen.

Verder praten over dit artikel?

Neem contact op met Team Leiderschapsontwikkeling Clara Smits, Jelle Koppelman en Karen Meulenkamp via 033 – 422 99 29 of mail naar info@comeniusleadership.nl.

Meteen een telefonische kennismaking inplannen