Narcisme als faalfactor

Aangemoedigd door deze rake observatie, legden wij dit speciale verzoek voor aan onze zeer ervaren moderator en schrijver Henk Schildkamp. In zijn reflectie zet hij zijn overtuiging uiteen: ‘inzicht in de geldingsdrang van de narcist geeft uitzicht.’

“Als je echt iets aan de weet bent gekomen, ga je er naar handelen.”

Socrates (toegeschreven aan)

Alle mensen hebben een unieke persoonlijkheid, een mix van hun talenten, hun minder ontwikkelde eigenschappen en hun valkuilen. Ieder mens beschikt over een eigen mix, een eigen kleur, een eigen uitstraling, het typeert degene.

Wat je gevormd heeft, neem je het hele leven mee. Je hebt het ermee te doen. Als je iemand vraagt wat je belangrijk vindt in het leven is het antwoord meestal: Ik wil gewoon mezelf kunnen zijn, ik wil graag dat men mij neemt zoals ik ben.

Je hoeft geen psycholoog te zijn om iemands persoonlijkheid te kunnen duiden. Een van de persoonlijksheidstypen die onder leiders frequent voorkomt is de narcist. Narcisten zijn ijdel en zelfingenomen. Een zekere mate van narcisme is gezond en kan leiden tot groot maatschappelijk succes. Narcisten zijn niet te beroerd om de leiding te nemen en al helemaal niet te beroerd om eens flink met de ellebogen te werken. Narcisme kan dus een drijfveer zijn die mensen inderdaad in posities brengt waarin zij macht kunnen uitoefenen. Doorgeschoten narcisme echter ligt ten grondslag aan wat algemeen als de grootste faalfactor in leiderschap wordt beschouwd. Genoeg reden om narcistisch leiderschap eens onder de loep te nemen.

Narcisme als faalfactor
Over leiderschap bestaat een berg aan literatuur en tientallen stromingen beschrijven wat ‘goed’ leiderschap inhoudt. Mintzberg heeft met de stopwatch in de hand geobserveerd wat leiders in feite doen (rondrennende duizendpoten). De grootste faalfactor in leiderschap volgens de literatuur is narcisme. Om dit te begrijpen is het van belang onderscheid te maken tussen het innerlijk van iemand (het Zelf, de Persoon) en de manifestatie daarvan naar buiten (de persoonlijkheid, het personage, de Persona). Het personage lijkt in het algemeen maar ten dele op wie we als persoon ‘echt’ zijn. Sterker nog; we kennen onszelf maar oppervlakkig. Reve schrijft ergens “De ander kent je beter dan Jezelf.” Om te worden wie je bent- persoon en personage vallen samen- is het niet alleen goed om in de spiegel te kijken, maar ook om je naasten als spiegel te gebruiken.

Veel leiders hebben in meer of mindere mate een narcistisch probleem in hun Zelf, wat leidt tot narcistisch gedrag: preoccupatie met aanzien, macht en succes. Ten diepste hunkeren zij naar erkenning en geborgenheid. In ieder mens zit een zekere mate van narcisme, het wordt pas disfunctioneel als dit hun innerlijk domineert.

De kern is dat in die situatie hun zelfgevoel afhankelijk is van de erkenning door de buitenwereld. Het is iets dat ontstaat tijdens de eerste levensjaren. Als het dan ontbreekt aan gul gunnende aandacht gaat het kind een strategie ontwikkelen om dit tekort te compenseren: vleien, veinzen en verleiden. Zij lijken bij uitstek charmante peuters. En als dit onvoldoende werkt: bullying, dwingelandjes. Gedurende de eerste levensjaren wordt deze strategie een tweede natuur. In het latere leven wordt dit mechanisme verder verfijnd en een automatisme. Door te vleien, te veinzen en te verleiden wordt de waardering als het ware gekocht. Als dit onvoldoende oplevert, wordt er geïntimideerd of getiranniseerd. Dan wordt de autoriteit autoritair. Binnen de organisatie slaat de eerlijkheid dan op de vlucht. Van buitenaf lijkt de leider juist een doorzetter, iemand die door roeien en ruiten gaat om te bereiken wat nodig is.

Angstcultuur
In organisaties onder een narcistische leider heerst vaak een angstcultuur. De leider heeft eigen favorieten, tegenspraak wordt niet geduld en zonder de leider kunnen geen beslissingen worden genomen. Deze spanning – intern autoritair, extern charmant en toegankelijk – maakt dat het meestal (te) lang duurt voordat ingegrepen wordt. Vaak keert de wal het schip en zijn er incidenten nodig voordat de bom barst, zoals recent bij o.a. DWDD en The Voice. Misstanden door disfunctioneel narcisme hebben altijd bestaan en komen veel voor. Door de emancipatie en nieuwe generaties komen ze tegenwoordig gelukkig eerder naar buiten.

De tragedie van de doorgeschoten narcist is dat zij in een spiraal terecht kunnen komen waarin zij steeds meer mensen om zich heen verzamelen die hun (kritiekloos) een goed gevoel geven. Als dat gebeurt, gaat de narcist ook nog geloven dat hij echt briljant is en losgezongen raken van de realiteit. Zo ontstaat ook gemakkelijk grensoverschrijdend gedrag. Voor medewerkers is het erg moeilijk om zich te verzetten tegen een narcistische baas. Hij haalt alles uit de kast om je klein te krijgen. Het is bijna een wetmatigheid dat dan vroeger of later een crisis ontstaat – gemor vanuit de medewerkers, klokkenluiders die incidenten melden, geluiden in de media, etc. Met veel druk moet de leider dan het veld ruimen. De persoon zelf kan in een ernstige crisis terecht komen – hij had het toch zo goed bedoeld, hij had zich weggecijferd voor het bedrijf – en slachtofferschap ligt op de loer.

Lijdensweg 
Is er wat aan te doen? Ja en nee. Nee, omdat een tekort aan liefde in de vroege kindertijd nooit zonder sporen blijft. Het defect is er altijd. Ja, omdat een mens kan veranderen. Dat kan als de lijdensdruk hoog genoeg wordt doordat de omgeving (privé of op het werk) je gedrag niet langer accepteert. Dan ontstaat de noodzaak om jezelf onder ogen te zien. Of door te begrijpen waar het narcisme vandaan komt.

Vaak voelen narcistische leiders wel dat er iets niet klopt, dat er een leegte van binnen is. Een leegte die wordt opgevuld door er nog harder aan te trekken. Leegte die is ontstaan omdat de leider voortdurend bezig is waardering te ‘tanken’. Dat holt het Zelf uit. Narcistische leiders hebben de verbinding met hun Zelf, hun bronnen van inspiratie verloren.

Wat ook helpt is door te begrijpen dat het een vorm van ’coping’ is. Coping is het gedrag om de pijn van het oude defect (het gemis van onvoorwaardelijke liefde in de kindertijd ) te compenseren door op aandacht, erkenning en succes uit te zijn. Coping is een beschermingsmechanisme dat –als ingezien wordt dat het disfunctioneel geworden is – ook weer kan worden losgelaten. Hier ligt ook de sleutel naar uitzicht op verbetering.

Herstel de verbinding met je Zelf! Dit klinkt soft en modernistisch, maar is zo oud als contemplatie bestaat. Stilte, natuur, meditatie, muziek, poëzie, romans, etc. Ontdek wat je beroert. Zorg voor je Zelf. Vraag jezelf af: Wat voedt mij? Hoe wil ik de rest van mijn leven leiden? Zoek hierbij hulp. Dan – om met de Franse filosoof Jullien te spreken- is er “une seconde vie”, een volgend of een tweede leven, mogelijk. En dan is ‘zo ben ik nu eenmaal’ niet voldoende meer om een wijs leider te worden.

Biografie
Henk Schildkamp (1946) was van 1973 tot 1979 als arts werkzaam in de tropen, verbonden aan het Athlone Hospital Botswana. Vervolgens heeft hij een aantal jaren een huisartsenpraktijk gehad op het platteland van Twente. Vanaf 1993 vervulde hij de functies van algemeen directeur RZG, voorzitter Raad van Bestuur Geové RZG en voorzitter Raad van Bestuur Menzis. Sinds 2004 is hij als moderator verbonden aan Comenius Leergangen en modereert het korte programma Verdiept Leiderschap.

Deze tekst verscheen eerder als Lecture Spirituelle.

Lees meer over Verdiept Leiderschap

Verder praten over dit artikel?

Neem contact op met Team Leiderschapsontwikkeling Clara Smits en Karen Meulenkamp via 033 – 422 99 29 of mail naar info@comeniusleadership.nl.