Over omwegen, keerpunten en thuiskomen

Aldus Paul van Tongeren, voormalig Denker des Vaderlands, schrijver en spreker in diverse Comenius leergangen.

Tijdens een verlate zomervakantie las Paul van Tongeren de mooie Nederlandse vertaling van de Pensées van Blaise Pascal en stootte al snel op de veel geciteerde opmerking ‘dat alle ellende van de mensen maar één oorzaak heeft, namelijk dat zij niet in staat zijn rustig in een kamer te blijven’ (gedachte nr. 136).

En waarom zijn ze – zijn we – daartoe niet in staat? Volgens Pascal omdat we niets zo angstwekkend vinden als ons te bezinnen op onszelf, om na te denken over ons eigen leven. Daarom zoeken we voortdurend verstrooiing en organiseren we ons leven zo dat we verhinderd worden om erover na te denken. We noemen het natuurlijk anders; we zeggen dat er een beroep op ons gedaan wordt; we spreken van taken die we hebben te vervullen, doelen die we moeten bereiken; we willen ervaringen opdoen, nieuwe dingen ontdekken.

Maar volgens Pascal zijn we eigenlijk op de vlucht…

Doelen stellen
’s Middags ga ik wandelen door het prachtige Toscaanse landschap. Zoek ik nu ook verstrooiing? Ik geef toe dat ik mij inderdaad doelen stel: ik wil bijvoorbeeld graag het hele Toscaanse deel van de Via Francigena, de bekende wandelroute, een keer gelopen hebben. Ik zou hem eigenlijk een keer helemaal willen lopen, van Canterbury naar Rome. En ik wil ook nog graag een keer een tocht door de Apennijnen maken. Maar gaat het me in de wandeling om het bereiken van dat doel? Is het niet eerder andersom: staat hier het doel niet eerder in dienst van de wandeling?

Omwegen
Kinderen hebben een doel nodig. Wie probeert aan zijn kinderen de liefde voor het wandelen bij te brengen, moet ze een aantrekkelijk doel voorhouden: de speeltuin, het ijs, de pannenkoek. Na enige tijd zullen die kinderen – wijs geworden door ervaring – wantrouwig gaan vragen of je op weg naar dat doel geen omwegen maakt. ‘Graag de kortste weg naar het doel!’ Maar voor echte wandelaars zijn er alleen maar omwegen. Je loopt om op je beginpunt terug te keren, of om bij een station te komen, vanwaar je de trein terug naar huis kunt nemen. De grootste omweg uit de literatuur is die van Odysseus: jarenlang zwerven om weer thuis te komen. Lees het mooie gedicht Ithaka van K.P. Kavafis. Wandelen is niet anders dan omwegen maken.

Keerpunten
‘Het leven is een omweg naar de dood.’ Ik weet niet wie het eerder heeft gezegd, maar het lijkt me te waar om geen citaat te zijn. Wandelend stellen we ons steeds een doel: het verste punt, het hoogste punt. Vandaar gaan we morgen verder, of keren we terug, of dalen we af — met de milde melancholie die daarbij hoort. Maar elk doel is hier uiterst betrekkelijk. Het doel is slechts het verste punt op de omweg naar het begin, of in het leven: naar het einde. Hebben we meer nodig? Is de wandeling minder waard als we zien – wat we ook tevoren al wel wisten – dat het zogenaamde doel alleen een tussenstation, een keerpunt is?

Thuiskomen
Een van de mooie dingen van een wandeltocht is dat je moe en tevreden kunt zijn over een activiteit die niets heeft opgeleverd. Je bent gekomen waar je wilde komen, dat is waar, maar alleen om vandaar weer naar huis te gaan. In het leven lijken we meer te willen: we willen iets bereiken. Maar is ons leven dan een middel voor dat doel? Of vergeten we te leven terwijl we bezig zijn dat doel te bereiken? Als het erom ging thuis te komen, had de wandelaar niet hoeven vertrekken. De echte wandelaar geniet niet van de wandeling als middel om thuis te komen. Misschien is er een thuis aan het einde van de wandeling die ons leven is, maar dan zal het een thuis zijn dat ik me evenmin kan herinneren, als dat ik het me kan voorstellen.

Biografie
Prof. dr. Paul van Tongeren studeerde theologie in Utrecht en filosofie aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte in Leuven. Hij was bijzonder hoogleraar wijsbegeerte in Leiden, gewoon hoogleraar wijsgerige ethiek aan de Radboud Universiteit Nijmegen, buitengewoon hoogleraar ethiek aan de KU Leuven en als associate researcher verbonden aan de Universiteit van Pretoria. In 2015 ging hij met emeritaat, maar hij is nog volop werkzaam op het gebied van de fundamentele wijsgerige ethiek en haar geschiedenis, de deugdethiek en het Nietzsche-onderzoek. Van april 2021 tot april 2023 vervulde hij de eervolle ambassadeursfunctie van Denker des Vaderlands. Paul is spreker in verschillende Comenius leergangen.

Lees meer over alle Comenius leergangen.

Verder praten over dit artikel?

Neem contact op met Team Leiderschapsontwikkeling Clara Smits, Jelle Koppelman en Karen Meulenkamp via 033 – 422 99 29 of mail naar info@comeniusleadership.nl.

Meteen een telefonische kennismaking inplannen.