Pieter-Matthijs Gijsbers: ‘Wat betekenen Europese grondwaarden voor jou als mens?’

De nieuwe leergang Comenius European Values Course is in september van start gegaan met twaalf Nederlandse deelnemers. Daarna begint de Engelstalige editie met deelnemers uit de Europese Unie, Groot-Brittannië en Zwitserland. Dit is voor het eerst dat deelnemers van buiten Nederland worden uitgenodigd. Comenius-directeur Pieter-Matthijs Gijsbers: “We staan in Europa voor uitdagingen die steeds heftiger worden. Juist daarom is het zo belangrijk dat Europese leiders de verbinding met elkaar aangaan. Daarin kan Comenius een geweldige rol spelen als leiderschapsinstituut met de nadruk op persoonlijke ontplooiing.”

Wat is Europees leiderschap?
De essentie van de nieuwe leergang staat hem helder voor ogen: “Wij willen bestuurders begeleiden bij het verkennen van de betekenis van de Europese grondwaarden en dan voorbij de politiek-staatkundige functie ervan. Wat betekenen die waarden voor jou als mens en dan in het bijzonder als Europees mens? Voel jij je een Homo Europaeus? Bestaat er zoiets als Europees leiderschap en in wat voor opzicht verschilt een Europese leider van een Chinese, Russische of Amerikaanse bestuurder? Dit is geen academische exercitie, maar een persoonlijk zoektocht naar wat ons verbindt als Europeanen en wat de Europese grondwaarden voor ieder van ons betekenen voor ons eigen handelen.”

Jezelf zien door de ogen van de ander
Er zijn verschillende aanleidingen voor deze leergang, legt Gijsbers uit. “Wij voelen ons niet altijd in eerste plaats Europeaan, maar buiten Europa ziet men ons wel als zodanig. Als je jezelf ziet door de ogen van een ander kun je daar behoorlijk van schrikken. Want die ander ziet iets in jou wat jij niet op prijs stelt of wat nieuw voor je is. Zo zeggen ze in het Midden-Oosten vaak dat wij Europanen geen keuzes durven maken. Jullie steunen de Israëliërs en de Palestijnen. Jullie laten andere landen de kastanjes uit het vuur halen. Wat is nu eigenlijk jullie bijdrage aan de vraagstukken in de wereld? Tijdens deze leergang verkennen we de Europese grondwaarden, waar elk lid van de Europese Unie bij toetreding voor heeft getekend, gestimuleerd door de ontmoeting met de anderen. Als deelnemer denk je na over wie je bent, wat je handelingskader is, je ambitie en dromen, en hoe zich dat allemaal verhoudt met je leiderschap en je identiteit als Europeaan.”

Nooit meer oorlog
Een andere aanleiding voor de leergang is de invloed die de Tweede Wereldoorlog nog altijd heeft. Daarom liet Gijsbers zich voor dit artikel fotograferen op de Arnhem Oosterbeek War Cemetery, waar geallieerde militairen worden herdacht die in september 1944 bij Market Garden sneuvelden. “Een van de grote stichtingsidealen van Europa was nooit meer oorlog. Ik ben opgegroeid in een tijd waarin de oorlog nog steeds dichtbij was en we de demonen van het fascisme en communisme nog niet waren vergeten. En potverdorie: nu kruipen die demonen toch weer uit hun holen. Iedere week gebeurt er wel iets wat je heel lang niet voor mogelijk had gehouden. Zoals de bestorming laatst van de Rijksdag in Berlijn. Zoiets raakt me diep en overtuigt me van de noodzaak om de focus op de grondwaarden van Europa te leggen. Want of je het er nu mee eens bent of niet, wij zijn Europanen. Geen Nederlandse universiteitsbestuurder, ziekenhuisbestuurder, zorgverzekeraar of coöperatiebestuurder kan iets bereiken zonder Europa.”

Menselijke waardigheid verkennen in Berlijn
Tijdens de leergang bezoeken de deelnemers plaatsen die met de Europese grondwaarden zijn verbonden in positief of negatief opzicht. Zo zijn de deelnemers in Berlijn te gast bij de Wannsee Stichting op de plek waar ooit de Endlösung is georganiseerd. Gijsbers: “Op die plek, die net als Auschwitz de hel op aarde was, verdiepen we ons in de grondwaarde van de menselijke waardigheid. Wat betekent menselijke waardigheid als het er echt op aan komt?  Als je voor het vuurpeloton staat? Of als je besluit om je buurman aan te geven bij de stasi? We reflecteren daar op wat menselijke waardigheid betekent in het kader van de huidige migratievraagstukken, de ‘black lives matter’-beweging, ons koloniaal verleden en de effecten van corona op onze samenleving. Steeds gaat het om de vraag: handel ik als wijs mens, altijd en consequent vanuit het respect voor de ander als menselijk schepsel? Als schepsel Gods met een bijna sacrale onaantastbaarheid?”

Democraat of potentaat?
Die persoonlijke ontwikkeling in relatie tot Europa en leiderschap is de kern van de leergang, vervolgt Gijsbers. “Uiteindelijk gaat het om de vraag: ben ik een democraat of een potentaat? Bespeur ik dictatoriale elementen in mezelf en wanneer komen die naar boven? Wat werkt in mijn organisatie? Een krachtige bestuurder of een democratische leider? En dat maken we heel persoonlijk. Ik heb dat zelf zo ervaren toen mijn zoon tegen me zei: ‘Pa, je praat altijd over het belang van democratie, maar daarvan heb ik in mijn middelbare schooltijd weinig van gemerkt.’ Die opmerking kwam heel hard aan. Als we nu praten over vrijheid en democratie, dan besef ik goed dat het niet over politieke systemen gaat, maar over mij.”

Leiderschap als onafgemaakt proces
Zes jaar geleden werd Gijsbers directeur van Comenius en sindsdien heeft hij zelf ook veel geleerd. “Toen ik hier begon had ik nog weinig nagedacht over leiderschap. Door al die jaren de persoonlijke kennisgesprekken met de deelnemers zelf te voeren heb ik veel geleerd over leiderschap. Zo heb ik topbestuurders vaak gevraagd wanneer ze klaar zijn met leren wat goed bestuur is. Nooit, is dan het antwoord. Goed leiderschap is een onafgemaakt proces, dat steeds verandert door de omstandigheden, door de tijd, door zelftwijfel en door permanent te reflecteren op jezelf.”

Wat staat mij te doen?
Dat antwoord betrekt hij ook op zijn eigen ontplooiing. “Wat staat mij nog te doen in het leven? Ik leerde als kind op de jezuïetenschool om elke dag te kijken naar wat mij raakt. En waarom dat zo is. Dan is de vervolgvraag: wat zegt dat over jou? En daarna: wat staat jou dan te doen? Wat mij raakt is die bestorming van de Rijksdag, onze omgang met migranten, de polarisatie in de samenleving. Dat zijn thema’s waarover ik me zorgen maak en dus staat mij iets te doen. Juist daarom wil ik bijdragen aan het verbinden van mensen, ook al hebben ze uiteenlopende meningen, om te komen tot een gedeelde verantwoordelijkheid. Ook al weet ik dat het voor mensen die recht tegenover elkaar staan heel moeilijk is om die brug over te steken. En heb ik, vanuit mijn comfortabele welzijn als betweter, gemakkelijk praten.”