Waarom Europees leiderschap op basis van Europese waarden nodig is.

Europa als toevluchtsoord

Farah Karimi groeide op in Iran. Een revolutie waarin zij actief heeft deelgenomen, maakte een eind aan de monarchie als staatsvorm. Na verzet, gevangenneming en vervolging is zij vertrokken uit Iran op zoek naar bescherming. Europa was haar toevluchtsoord. Europa, want het land van bestemming stond niet vast. Het had Duitsland, Frankrijk of Italië̈ kunnen zijn. Zweden, Denemarken en Nederland waren ook in eerste instantie gewoon een Europees land en een mogelijke bestemming. Allen stonden voor vrijheid, democratie en respect voor mensenrechten. Een geografische eenheid die in haar beleving overeenkwam met een waarde-eenheid. Waarden die gegarandeerd waren, gewaarborgd met instituties, vrijheden en rechten voor burgers en inwoners.

Bewondering voor Europa

De keuze van Europa te kiezen voor samenwerking en economische integratie, tussen landen die bloedige oorlogen hebben uitgevochten in de loop der geschiedenis, als een waarborg voor duurzame vrede inspireerde Farah Karimi toen en ook vandaag nog.
Een Europese elite die jaar in jaar uit in moeizame onderhandelingen bouwde aan een supranationale organisatie, waarbij afstand werd gedaan van nationale soevereiniteit boezemde ontzag in. Ondanks alle terechte kritiek op democratische tekorten in de EU en het feit dat decennialang het Europa van de markt voorrang had op het Europa van de mens, blijft zij groot respect hebben voor de opgebouwde rechtsgemeenschap.

Verantwoording van die Europese waardes

Farah Karimi werkte jarenlang voor internationale organisaties. Ze ervoer dat haar gesprekspartners in Mali, Niger of Mozambique haar zagen als een Europeaan. Zij moest zich als een Europeaan verantwoorden voor van alles uit de Europese geschiedenis, het Europese beleid en de praktijk. Soms waren het echt bizarre gesprekken.

Het dieptepunt van een dergelijke discussies vond plaats in 2015. In dat jaar had Europa te maken met grote aantallen bootvluchtelingen – voornamelijk Syriërs – die in Zuid-Europa arriveerden. Er ontstond in Europa een politieke crisis over de opvang van vluchtelingen. De EU werd op haar grondvesten geschud. In hetzelfde jaar ontving Uganda alleen al meer dan 1 miljoen vluchtelingen uit Zuid-Sudan.

In een vluchtelingenkamp in Noord-Uganda spraken haar Ugandese gesprekspartners Farah Karimi meewarig en tegelijk spottend toe over de chaotische en mensonterende taferelen in Europa. Waar waren de hoge morele standaarden van Europa gebleven? Het Europa dat hen keer op keer de les had gelezen. Waar bleef ons respect voor mensenrechten? We hadden toch altijd zo’n grote mond over humaniteit en rechten van kwetsbaren die bescherming behoeften? Een pijnlijke ervaring!

Europese waarden onder druk

Voor haar is het duidelijk dat de eigen persoonlijke geschiedenis een belangrijke bron is van de eigen identiteit. En persoonlijke geschiedenis raakt op een gegeven moment verweven met nationale en regionale geschiedenis. De Iraanse revolutie maakt net zo goed een deel uit van haar identiteit als de geschiedenis van Europa en Nederland van de afgelopen drie en half decennia. En daarmee ook geschiedenis van eeuwen daarvoor. Europeanen hebben veel wortels.
Ook in moeilijke situaties waar zij door de rest van de wereld kritisch wordt aangesproken op bepaald beleid en praktijk van Europa blijft zij inspiratie putten uit de Europese Waarden. En in een Europa geloven dat inderdaad bouwt op de universele waarden van de onschendbare en onvervreemdbare rechten van de mens en van vrijheid, democratie, gelijkheid en de rechtsstaat; zoals verwoord in het verdrag van Lissabon van de EU.

Wel nu, na exact 30 jaar na de val van de Berlijnse muur lijkt het erop, dat de gehate fysieke muur is vervangen door een nieuwe onzichtbare scheiding tussen Oost- en West- Europa. Met ogenschijnlijk zeer diepe verschillen in het onderliggende waardesysteem. In landen als Polen en Hongarije nemen de politieke leiders het niet zo nauw met de universele waarden van de onschendbare en onvervreemdbare rechten van de mens en van vrijheid, democratie, gelijkheid en de rechtsstaat.

Onderlinge solidariteit – het grondbeginsel van de Europese samenwerking – staat daardoor onder zware druk. Met de Brexit, die is uitgelopen op een pijnlijke vechtscheiding met ongekende schade aan Europese democratische beginselen, staan de tekenen voor verdere en voorspoedige Europese samenwerking niet gunstig. Rechts-populistische, xenofobe partijen als de AfD in Duitsland, de Lega in Italië en meerdere partijen in ons eigen land staan vijandig tegenover de EU en veel van de Europese waarden. Zij beloven door een nationalistisch beleid oplossingen te bieden voor de reële, grote problemen van onze tijd. Een tijd van diepgaande omwentelingen.
De verschillende mondiale, Europese en nationale ontwikkelingen van onze tijd kunnen we niet anders zien dan een ware revolutie.

Grote vraagstukken

Dagelijks worden we geconfronteerd met grote vraagstukken:
Wat betekent het einde van de Pax Americana voor onze veiligheid?
Hoe moeten we reageren op de opkomst van de nieuwe economische reuzen als China met haar anti democratische en welhaast totalitaire politiek systeem?
Hoe gaan we om met de komst van zoveel autoritaire regimes die niet veel met Europese waarden gemeen hebben?
Wat is nodig om de waarden die de grondslag vormen van onze Europese identiteit te waarborgen te midden van de toenemende macht van autoritaire regimes, sterk populistisch en fascistoïde bewegingen als de aanhangers van “omvolkingstheorieën”?
Wat zijn onze antwoorden op de grote crisis in het huidige kapitalisme, dat vooral de belangen van de rijke één procent van de wereld bedient? Op een globalisering die veel ongelijkheid, onzekerheid en onbehagen produceert? Op een klimaatcrisis die het bestaan van de menselijke soort bedreigt?
Wat is nodig voor Europese bestuurders een herkenbare leidende rol te kunnen spelen?
In het steeds verder versplinterde landschap van politieke partijen zijn burgers en hun bewegingen veel belangrijker geworden voor ons democratisch bestel. Hoe voeden we de komende generaties van jongeren en onze leiders op met respect voor bovengenoemde waarden?

Welke Europese antwoorden hebben we op deze vragen? Welk Europees leiderschap past er bij onze waarden en uitdagingen van onze tijd?

Bovenstaande is een verkorte bewerking van de gesproken inleiding die Farah Karimi hield op de genootschapsbijeenkomst op 3 september 2019.

Farah Karimi is Nederlands politica van Iraanse komaf. Zij was tussen 1998 en 2006 namens GroenLinks lid van de Tweede Kamer, van 2008-2018 algemeen directeur van Oxfam Novib en is vanaf juni 2019 lid van de Eerste Kamer.